Τι γλώσσα μου έδωσαν; Ελληνική;

image source: https://www.mappr.co/thematic-maps/balkan-countries-map/

Πορνογραφία σημαίνει συνουσία,
συνωμοσία στο φως των αστεριών
για την Ευρώπη μα και για την Ασία
πορνογραφία στα μάτια των παιδιών.

(έργο: Πορνογραφία
συνθέτης: Χατζηδάκις Μάνος
στιχουργοί: Χατζηδάκις Μάνος, Δαβαράκης Άρης)

Έναυσμα για το ακόλουθο κείμενο αποτελεί η συνέντευξη που παραχώρησε ο Θεόδωρος Παπαγγελής, καθηγητής του τμήματος Φιλολογίας του ΑΠΘ και πρόεδρος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας (ΚΕΓ*), στην εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ» στις 20 Δεκεμβρίου 2022. Δεν αποτελεί, όμως, απάντηση σε αυτήν.

*Το ΚΕΓ είναι Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου, εποπτεύεται απευθείας από το Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων και συνεργάζεται με το συναρμόδιο Υπουργείο Εξωτερικών. Έχει ως σκοπό την ενίσχυση και προώθηση της ελληνικής γλώσσας εντός και εκτός της Ελλάδας, την οργάνωση της διδασκαλίας της σε αλλοδαπούς και ομογενείς, τη στήριξη των διδασκόντων την ελληνική γλώσσα στο εξωτερικό και στο εσωτερικό και την παραγωγή κάθε μορφής υλικού που θα συντελούσε στην προβολή και διάδοση της ελληνικής γλώσσας. Είναι ο μοναδικός φορέας ο οποίος πιστοποιεί την επάρκεια της ελληνομάθειας σε παγκόσμιο επίπεδο.

Οι προκλήσεις των τελευταίων ετών, μάλλον της τελευταίας δεκαετίας, αν όχι και από την αρχή του αιώνα μας μέχρι τα σήμερα, φαίνεται να έστρεψαν τον ρου της ιστορίας τον οποίο η γενιά μου ακολουθούσε πιστά. Η παγκοσμιοποίηση φαίνεται πως δεν ήταν το φόρτε μας ή κριθήκαμε ανίκανοι να την ολοκληρώσουμε. Πιστέψαμε βαθύτατα ότι οι πόλεμοι και οι αρρώστιες είχαν εξοντωθεί, όντας καθησυχασμένοι από την εμφάνιση των φθηνών πτήσεων και τους άπειρους τρόπους διευκόλυνσης στην εξερεύνηση της οικουμένης για τους κοινούς θνητούς οι οποίοι δεν διαθέταμε τα πρέποντα πλούτη για μια μπονβιβερίστικη κρουαζιέρα ή γκλαμουράτη διανυκτέρευση. Καθησυχαστήκαμε σε βαθμό που αρχίσαμε να τεμπελιάζουμε κοινωνικά, σαν άλλοι βρετανοί αριστοκράτες πριν από τη διάλυση της αυτοκρατορίας στην οποία «ο ήλιος δεν έδυε ποτέ(ς)».

Το παρόν κείμενο σκοπό δεν έχει να αναλύσει τα πολιτικοοικονομικά αίτια που οδήγησαν στην οικονομική κρίση του ως τώρα αιώνα μας, τη κοινωνιοβιολογική αρχή της τελευταίας πανδημίας ή τις συνέπειές τις. Αυτό που θα επιχειρηθεί εδώ να αναλυθεί, πάντα από τη σκοπιά του γραφέα, είναι οι επιπτώσεις των προαναφερθέντων συγκυριών στην ελληνική γλώσσα και πώς η επιβεβλημένη εσωστρέφεια μπορεί να ωφελήσει μια φαινομενικά τραγική κατάσταση. Αρχικά, όπως συνιστά η επιστημονική συγγραφή, οφείλω να εξηγήσω την επιλογή του όρου «εσωστρέφεια» στην προηγούμενη πρόταση: οι περισσότερες χώρες του κόσμου, όπως είχαμε όλοι μας πληροφορηθεί, υποχρέωσαν τους πολίτες να κλειστούν στα σπίτια τους και να περιορίσουν τις μετακινήσεις τους, οι οποίες σε μεγάλο βαθμό ήταν ελεγχόμενες, με στόχο τον περιορισμό της μετάδοσης του CoViD19. Κατά (λογική) συνέπεια, περιορισμένοι στα σπίτια τους οι άνθρωποι, στράφηκαν, ως επί το πλείστον, προς αποκλειστικά προσωπικά, ή στην καλύτερη περίπτωση οικογενειακά, ενδιαφέροντα και συμφέροντα. Υπό τον όρο «εσωστρέφεια», λοιπόν, εδώ εννοείται η στροφή του ενδιαφέροντος για τα παγκόσμια πράγματα προς αυτό για τα πλέον οικεία, η οποία αποσκοπεί στην προστασία όλων διά του αποκλεισμού, άρα προσβλέπει στο κοινό καλό, το οποίο επιτυγχάνεται μέσω του προσωπικού καλού. Αν λοιπόν είμαι εγώ καλά, κι αυτό μπορώ να το πετύχω προστατεύοντας αποκλειστικά τον εαυτό μου, θα προστατεύσω και τους υπόλοιπους, επομένως και την κοινότητα και, κατά συνέπεια, την κοινωνία, κι αργότερα, τον κόσμο όλο. Άρα, εδώ εσωστρέφεια σημαίνει καλό. Οι σποραδικοί εγκλεισμοί και η ανάγκη διατήρησης της επαφής με τον υπόλοιπο κόσμο (φίλους, μαθητές κ.ο.κ.) ξύπνησαν, σε πολλούς από εμάς, το δημιουργικό πνεύμα με αποτέλεσμα να επενδύσουμε στη διεύρυνση των δραστηριοτήτων μας. Για όσους ασχολούνται με τη διδασκαλία γενικώς, αυτό σήμαινε ανεύρεση τρόπων διαδικτυακής προσφοράς μαθημάτων και στη συνέχεια, διεύρυνση της προσφοράς μαθημάτων σε ευρύτερο κοινό, η οποία δεν ήταν τόσο συνηθισμένη πρακτική σε ομαλές περιόδους. Η μετάδοση γνώσης, κυρίως εμπειρικής, με ελάχιστα στοιχεία επιστημονικότητας, μέσω Instagram (ειδικά με τη χρήση των reels) είναι γεγονός. Μάλιστα, σε πολλά παιδία της καθημερινής ζωής, ελλοχεύει ο κίνδυνος οι προσφερόμενες πληροφορίες να αποτελούν βασική πηγή πληροφόρησης και καθοδήγησης, ακόμα και αποκόμισης γνώσεων. Η τάση αυτή θυμίζει άλλωστε την αλληλοδιδακτική μέθοδο των σχολείων του 19^ου αιώνα. Φυσικά, η επιστήμη οφείλει να ακολουθεί αυτές τις τάσεις και να βρίσκει τρόπους καθοδήγησής τους, αν θέλει να συνεχίσει να υπηρετεί τη βασικότερη αρχή της: την ευρεία και ορθή διάδοση γνώσεων για τη βέλτιστη κατανόηση του κόσμου μας. Μια πτυχή των ανθρωπίνων γνώσεων, που προβλήθηκε περισσότερο, ίσως, από τις υπόλοιπες ήταν αυτή της γλωσσομάθειας. Κι αυτό διότι πολλοί νέοι άνθρωποι, δίγλωσσοι κατά κανόνα, άρχισαν να δημιουργούν σύντομα βιντεάκια όπου παρουσιάζουν λιγότερο γνωστούς γλωσσικούς τύπους, παρανοήσεις σχετικά με γλωσσικά φαινόμενα ή ορθή προφορά κάποιων λέξεων ή φράσεων, πολλές φορές ακόμη και διαλεκτικών τύπων. Κι αυτό βεβαίως από μόνο του, δεν βλάπτει. Μάλιστα παρακινεί τους θεατές να μάθουν μια ξένη γλώσσα, εμπνευσμένοι από την ευκολία και την ευηχία των προφερόμενων γλωσσικών μορφημάτων. Αν μετά από αυτή τη «μπόρα» κινήτρων γλωσσομάθειας αυξηθεί το ενδιαφέρον για παρακολούθηση οργανωμένων μαθημάτων, το μέλλον των ξένων γλωσσών προβλέπεται ευοίωνο.

Εκτός από τους τικτόκερς και τους ινσταγκραμερς, υπάρχουν ήδη από την εποχή της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης θεσμοί (πανεπιστήμια, βιβλιοθήκες, λεξικά (με την έννοια του ιδρύματος)) οι οποίοι ασχολούνται με τη διατύπωση κανόνων και περιγραφή της εκάστοτε γλώσσας. Βάσει αυτών, δημιουργούνται τα διδακτικά εγχειρίδια, τα λεξικά (τα βιβλία) και όλα τα γραπτά, τυπωμένα ή ψηφιακά, βοηθήματα για τη διδασκαλία και την εκμάθηση μιας γλώσσας. Το πιο γνωστό παράδειγμα κατάκτησης μιας συγκεκριμένης γλώσσας, για να ξεκινήσω από τα γενικά, είναι αυτό της αγγλικής γλώσσας, η οποία διαθέτει τόσες πολλές παραλλαγές, οι οποίες πια, αλλού επίσημα (Oxford English Dictionary για την αγγλική της Μεγάλης Βρετανίας, Merriam-Webster Dictionary για την αγγλική των ΗΠΑ και το Macquarie Dictionary για τα αγγλικά της Αυστραλίας) και αλλού ημιεπίσημα (σχεδόν όλες οι ηλεκτρονικές συσκευές), προσφέρουν την επιλογή παραλλαγής των αγγλικών, σε αντίθεση με την παραδοσιακή αναγνώριση π.χ. μιας διαλέκτου. Κι από το πιο γνωστό παράδειγμα χρήσης μιας γλώσσας από μεγάλο αριθμό αλλόγλωσσων, ας επικεντρωθούμε στην περίπτωση της ελληνικής ως ξένης.

Η ελληνική γλώσσα διδάσκεται σε όλο τον εγγράμματο κόσμο περίπου 3000 χρόνια. Συμμερίζομαι την άποψη ότι η ελληνική γλώσσα, στη γραπτή της μορφή αποδεδειγμένα, υπάρχει και χρησιμοποιείται αδιάκοπα τουλάχιστον από την εμφάνιση της αλφαβήτου της μέχρι τη σημερινή μέρα. Ακολούθως, συμφωνώ ότι η σημερινή Κοινή Νεοελληνική γλώσσα είναι η εξελιγμένη Ομηρική Ελληνική. Για τους λιγότερο ενημερωμένους, μια γλώσσα εμφανίζεται και εξελίσσεται προσαρμοζόμενη στις ανάγκες των ομιλητών της, αποκλειστικά. Αυτό στη συνέχεια επεκτείνεται στο σύστημα γραφής και την ορθογραφία αυτής της γλώσσας. Ποια είναι, όμως η σχέση της προαναφερθείσας αγγλικής με την ελληνική, πέρα από τα πολλά δάνεια και αντιδάνεια μεταξύ των δυο; Είναι προφανές ότι η αγγλική μιλιέται ενεργά από, σχεδόν, ολόκληρο τον κόσμο, σε αντίθεση με την ελληνική που μετρά σημαντικά μικρότερο αριθμό ενεργών χρηστών. Το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον υπό τη μορφή εδρών ελληνικής γλώσσας, εκμάθηση των Αρχαίων Ελληνικών, εκμάθηση της ελληνικής για σπουδές, έρευνα βυζαντινών κειμένων και στο πλαίσιο των κλασικών σπουδών είναι αδιαμφισβήτητο και αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του Πανεπιστημίου ως εκπαιδευτικού ιδρύματος από την πρώτη κιόλας μέρα. Φυσικά, η χρήση της για ονοματοδοσία στην επιστήμη δεν χρήζει ιδιαίτερης αναφοράς, αφού εξυπακούεται.

Ποια είναι όμως η θέση της σημερινής καθομιλουμένης ελληνικής στον κόσμο; Προσωπικά θεωρώ ότι, όπως και όλες οι υπόλοιπες γλώσσες που χρησιμοποιούνται ενεργά από σχετικά μικρό αριθμό ανθρώπων (σε παγκόσμια κλίμακα), και εκείνη έχει αναγνωριστεί και έχει γίνει αποδεκτή από όλους τους λαούς. Μάλλον, για τους λόγους της προηγούμενης παραγράφου, δεν έχει ανάγκη να αποζητά επιβεβαίωση από τα ισχυρά ακαδημαϊκά και οικονομικά κέντρα της Υφηλίου. Συνεπώς, και η επένδυση σε προβολή της, αλλά και ο υπερτονισμός του γεγονότος ότι μαθαίνεται από ξενόγλωσσους της Νέας Υόρκης, της Μόσχας, του Πεκίνου, της Μπραζίλια, του Μεξικό, του Παρισιού κτλ., μάλλον περιττεύουν. Εντούτοις, η μείωση των εδρών ελληνικής γλώσσας (αρχαίας και νέας) στα παραδοσιακά μεγάλα πανεπιστημιακά κέντρα, έχει χαρακτηριστεί πολλές φορές τραγική, λόγω της έλλειψης φοιτητών ή και ερευνητών.

Αντίθετα, κι αυτό είναι αξιοσημείωτο και αξιέπαινο, είναι ότι η ελληνική γλώσσα μαθαίνεται τα τελευταία τριάντα (30) χρόνια ενεργά από τους λαούς των Βαλκανίων, δηλαδή της άμεσης γειτονιάς των φυσικών ομιλητών της. Και τα Βαλκάνια είναι και ο πιο φυσιολογικός χώρος ανάπτυξης της, αφού εδώ υπάρχουν και αναμεταδίδονται κοινές συνήθειες, ήθη, έθιμα και, εν τέλει, εδώ μοιράζονται οι άνθρωποι, συμπεριλαμβανομένων και των Ελλήνων, μια κοινή μοίρα για πάρα πολλούς αιώνες. Άρα, ο εσωτερικός χώρος στον οποίο στρέφεται  (ή πρέπει να στραφεί) η ελληνική γλώσσα και όπου ανταλλάσσει επιρροές σε λεξιλογικό, γραμματικό και συντακτικό επίπεδο, είναι η Βαλκανική Χερσόνησος. Σε αυτό, λοιπόν, το γεωγραφικό συγκείμενο προσκολλάται και μια απαιτούμενη εσωστρέφεια (όπως ορίστηκε παραπάνω) των γλωσσών αυτής της περιοχής. Ήδη η ελληνική γλώσσα, μέσω των θεσμών της, έχει κάνει σημαντικά βήματα για την ενθάρρυνση της εκμάθησης της ελληνικής. Το πιο γνωστό παράδειγμα, και ίσως το πιο φυσιολογικό εκ πρώτης όψεως (λόγω της κινητικότητας ανθρώπινου εργατικού δυναμικού ανάμεσα στις δύο χώρες από τις αρχές της δεκαετίας του 1990), είναι η περίπτωση της Αλβανίας, όπου έχουν ιδρυθεί μέχρι και σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην ελληνική. Με αυτή τη χώρα υπάρχει και αξιόλογη συνεργασία σε ακαδημαϊκό επίπεδο εδρών της ελληνικής γλώσσας των δύο χωρών (Ελλάδας και Αλβανίας) μαζί με πολλά ερευνητικά προγράμματα με το ίδιο γνωστικό αντικείμενο. Επίσης, το Υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδας, μέσω της Πρεσβείας του στο Σεράγεβο, σημειώνει μια ανοδική πορεία στην προβολή και ενθάρρυνση νέων μαθητών στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη. Παράλληλα, υφίστανται και οι παραδοσιακές ακαδημαϊκές συνεργασίες με το Πανεπιστήμιο Βελιγραδίου (δημιουργία και έκδοση του ελληνοσερβικού και σερβοελληνικού λεξικού- σύμπραξη των φιλολογικών τμημάτων του ΑΠΘ και του Πανεπιστημίου Βελιγραδίου) και της Σόφιας, καθώς και με αυτά της Κωνσταντινούπολης, της Αδριανούπολης και της Σμύρνης.

Δυστυχώς, πολλές φορές, ένα ακόμη κοινό στοιχείο της βαλκανικής νοοτροπίας διακυβερνά τις αξιόλογες προσπάθειες αλληλοκατανόησης: ο φόβος από τον άγνωστου άλλο υπό τη σκιά του πλαστού κινδύνου του αλυτρωτισμού. Ο φόβος αυτός θα ξεπεραστεί μόνο όταν παραδεχτούμε τη θέση μας πλάι στους όμοιούς μας και αναγνωρίσουμε τα θετικά στοιχεία όλων των υπαρκτών συμπράξεων. Αν παρατηρήσει κανείς, από την εικόνα των αναφερόμενων συνεργασιών στην προηγούμενη παράγραφο, λείπει ένας σημαντικός (ποσοστιαία σε βαλκανικό επίπεδο) εταίρος στην εκμάθηση της ελληνικής ως ξένης γλώσσας- η περίπτωση της Βόρειας Μακεδονίας.

Αλήθεια, τι γίνεται σε αυτή τη χώρα; Διδάσκονται τα ελληνικά; Υπάρχει έδρα νεοελληνικών ή έστω κλασικών σπουδών στη Βόρεια Μακεδονία; Έδρα κλασικών σπουδών, συμπεριλαμβανομένων πάντα των αρχαίων ελληνικών, υπάρχει αδιάκοπα, και με μεγάλη επιτυχία (σ.σ.) ήδη από το 1946, από την ίδρυση του πρώτο Πανεπιστημίου στη χώρα. Στο πλαίσιο των κλασικών σπουδών, βάσει του σημερινού προγράμματος σπουδών, προσφέρεται το μάθημα της νεοελληνικής, το οποίο όμως, σύμφωνα με την περιγραφή του μαθήματος, χρησιμεύει στην αντιπαραβολή των νέων με τα αρχαία ελληνικά, ήτοι για την παρουσίαση της εξέλιξης της γλώσσας. Αυτό. Στα υπόλοιπα πανεπιστήμια της Βόρειας Μακεδονίας δεν υπάρχει αναφορά σε διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας. Ωστόσο, είναι αρκετοί αυτοί που μαθαίνουν ελληνικά.

Η ελληνική γλώσσα, στη σύγχρονη εκδοχή της, διδάσκεται σε μορφή ελεύθερων μαθημάτων, σε κέντρα ξένων γλωσσών ή με τη μορφή ιδιαίτερων μαθημάτων, αδιάκοπα από την εποχή της Γιουγκοσλαβίας μέχρι σήμερα. Αυτό που έχει αλλάξει τα τελευταία τριάντα περίπου χρόνια, είναι οι λόγοι εκμάθησής της, οι μέθοδοι και οι τρόποι διδασκαλίας. Το πρώτο ερώτημα που τίθεται είναι «Γιατί ένας κάτοικος της Βόρειας Μακεδονίας μαθαίνει ελληνικά;». Η απάντηση είναι απλή: ο καταστηματάρχης για να εξυπηρετήσει τους Έλληνες πελάτες του, ο οδοντίατρος για να επικοινωνήσει με τους ασθενείς του, ο ταξιδιώτης για να επικοινωνήσει ελληνικά όταν ταξιδεύει στην Ελλάδα, ο έφηβος για να σπουδάσει στην Ελλάδα, ο συνταξιούχος για να μάθει μια γλώσσα που πάντα ήθελε να μάθει, ο σπουδαστής για να διαβάσει ελληνικές πηγές… Οι λόγοι είναι πάρα πολλοί.

Ωστόσο, υπάρχει ένας φορέας που προσπαθεί να καλύψει το κενό της θεσμικής συνεργασίας και να παρακάμψει όλα τα εμπόδια, υπαρκτά και νοερά. Πρόκειται για τον Σύλλογο φιλίας και συνεργασίας με την Ελλάδα «Πελαγονία», γνωστός με την επωνυμία Pelagonia Association. Ο συγκεκριμένος φορέας ιδιωτικού δικαίου και έτος ίδρυσης το 1998, είναι ο μόνος στη Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας ο οποίος δραστηριοποιείται ενεργά στον κλάδο της προβολής και οργανωμένης διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας, με πολλά στοιχεία και του ελληνικού πολιτισμού και τις διαχρονικές του εκφάνσεις. Ο Σύλλογος «Πελαγονία» αποτελεί το μόνο πολιτικό (ανοικτό για τους πολίτες, δηλαδή) εξεταστικό κέντρο πιστοποίησης της ελληνομάθειας του ΚΕΓ στη χώρα από το 2016 και το 2020 υπέγραψε Μνημόνιο συνεργασίας με το Πανεπιστημιακό Κέντρο Έρευνας και Καινοτομίας (Πα.Κ.Ε.Κ.) «Τήμενος» του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, στο πλαίσιο της προβολής της ελληνικής γλώσσας. Μια σημαντική σύμπραξη με το Ινστιτούτο Ελληνικής Γλώσσας του παραπάνω Πα.Κ.Ε.Κ. είναι η διοργάνωση τριών σεμιναρίων για διδάσκοντες την ελληνική σε ιδιωτικά φροντιστήρια της Βόρειας Μακεδονίας, από την έναρξη της επίσημης συνεργασίας. Πέραν τούτου, ήδη από το Φεβρουάριο του 2020, συμμετέχει με ετήσια εκδήλωση στον εορτασμό της Παγκόσμιας Μέρας της Ελληνικής Γλώσσας, 9^η Φεβρουαρίου.

Τέλος, αντί παραίνεσης, εύστοχο φαίνεται να σημειωθεί πως δεν πρέπει να λησμονούμε τις διαλέκτους, διότι σε αυτές βρίσκονται τα στοιχεία επαφής μεταξύ των γλωσσών της Χερσονήσου του Αίμου· κατ’ επέκταση, εκεί θα βρούμε και το κλειδί της επικοινωνίας μεταξύ των λαών της. Το μέλλον της ελληνικής γλώσσας είναι εξασφαλισμένο στα Βαλκάνια. Είναι πολλά τα εγχειρίδια, πολλοί οι μαθητές και πολλοί οι, καταρτισμένοι και μη, διδάσκοντες.

Πορνογραφία σημαίνει στην ουσία
φωτογραφία σημάδι των καιρών.
(ό.π.)

Γράφει ο Kristijan Veljanov
-υπεύθυνος του εξεταστικού κέντρου
πιστοποίησης της ελληνομάθειας
για τη Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας-

[η ευθύνη και το περιεχόμενο της ανάρτησης ανήκει αποκλειστικά στον συγγραφέα της]